ចាប់តាំងពីឆ្នាំ ១៩៩៣ រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជាបានធ្វើការកែទម្រង់ក្របខ័ណ្ឌច្បាប់របស់ប្រទេសទាំងមូល ជាពិសេសការអនុវត្តយុត្តិធម៌ ដើម្បីផ្តល់នូវប្រព័ន្ធនីតិវិធីច្បាស់លាស់ និងពិតប្រាកដមួយសម្រាប់បុគ្គលម្នាក់ៗ ដើម្បីធានាការគោរពសិទ្ធិ និងសមភាពរបស់ពួកគេនៅចំពោះមុខតុលាការ។1 ដូច្នេះបើយោងតាមទ្រឹស្តី ក្នុងជម្លោះដែលមានចៅក្រមជាអ្នកដំណោះស្រាយ វិវាទស៊ីវិល និងវិវាទពាណិជ្ជកម្ម ត្រូវតែបង្ហាញនៅតុលាការស្របតាមវិធានផ្លូវការដែលមានចែងក្នុងច្បាប់។
វិវាទស៊ីវិល
វិវាទស៊ីវិល ឬ បណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី គឺជានីតិវិធីតុលាការដែលធ្វើឡើងនៅចំពោះមុខតុលាការស៊ីវិល ដែលអនុញ្ញាតឱ្យមនុស្សម្នាក់ដោះស្រាយវិវាទ ឬទាមទារសិទ្ធិរបស់ពួកគេប្រឆាំងនឹងមនុស្សម្នាក់ទៀត ឬក្រុមហ៊ុន ទៅលើបញ្ហាទាំងអស់ លើកលែងតែឧក្រិដ្ឋកម្ម។2 ឧទាហរណ៍របស់វិវាទនេះមានដូចជា៖
- ទ្រព្យសម្បត្តិបុគ្គល (ដូចជាសិទ្ធិក្នុងការធ្វើការឆ្លងកាត់ដីធ្លី បំណុល ឬកិច្ចសន្យា)
- បញ្ហាដែលទាក់ទងនឹងគ្រួសារ (ដូចជាការលែងលះ ឬពាក្យសុំការបីបាច់កុមារ)
- របួសរាងកាយ (ដូចជារបួសពីការធ្លាក់ពីលើចិញ្ចើមផ្លូវ ឬខាំពីសត្វចិញ្ចឹមរបស់អ្នកជិតខាង) ។
នៅក្នុងករណីបណ្តឺងស៊ីវិល ដើមបណ្តឹងគឺជាអ្នកដែលស្វែងរកបដ្ឋិលេខពីតុលាការទៅលើសិទ្ធិដែលពួកគេចង់អនុវត្ត ទៅលើចុងចោទ ដែលប្រឆាំងនឹងដើមចោទ។
នៅក្នុងព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាសិទ្ធិស៊ីវិល និងកាតព្វកិច្ចត្រូវបានផ្តល់ជូនជាចម្បងដោយច្បាប់រដ្ឋប្បវេណីឆ្នាំ ២០០៦ ហើយនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីត្រូវបានផ្តល់ជូនដោយក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីដែលត្រូវបានប្រកាសឱ្យប្រើនៅថ្ងៃទី ៦ ខែកក្កដាឆ្នាំ ២០០៦ ។
ក្រមនេះបញ្ជាក់អំពីនីតិវិធីទាំងអស់ទាក់ទងនឹងសកម្មភាពស៊ីវិល។ ក្រមនេះត្រូវបានបែងចែកជា ៩គន្ថី និង ៥៨៨ មាត្រា ៖
- គន្ថីទី ១ ផ្តល់នូវបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីរួមមានគោលបំណង នៃក្រមនិតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី និងគោលបំណងនៃបណ្តឺងរដ្ឋប្បវេណី ការទទួលខុសត្រូវរបស់តុលាការ គូភាគី ការចំណាយលើវិវាទ និងសន្តិសុខក្រោមការប្តឹងជំទាស់។
- គន្ថីទី ២ ចែងអំពីកិច្ចដំណើរការនីតិវិធីនៅសាលាដំបូងដែលពន្យល់អំពីបណ្តឹង ការជជែកដេញដោលផ្ទាល់មាត់ និងការត្រៀមរៀបចំភស្តុតាង និងការព្យួរវិវាទ ការវិនិច្ឆ័យសកម្មភាព ការបញ្ចប់នីតិវិធីដោយមិនធ្វើទៅតាមការសម្រេចសេចក្តី បទប្បញ្ញត្តិពិសេសទាក់ទងនឹងរឿងក្តីចំនួនទឹកប្រាក់តិច កាលបរិច្ឆេទ កំឡុងពេល និងការបញ្ជូននៃបណ្តឹង។
- គន្ថីទី ៣ ផ្តោតទៅលើបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍ទៅកាន់តុលាការជាន់ខ្ពស់រួមមាន វិធានទូទៅនៃបណ្តឹងសាទុក្ខ និងបណ្តឹងជំទាស់។
- គន្ថីទី ៤ និង ៥ មានជំពូកតែមួយដែលគន្ថីទី ៤ ទាក់ទងនឹងនិតិវិធីនៃការជំនុំជម្រះសាជាថ្មី និងគន្ថីទី ៥ ទាក់ទងនឹងនិតិវិធីដាស់តឿន។
- គន្ថីទី ៦ បង្កើតនូវនីតិវិធីអនុវត្តដោយបង្ខំ រួមមានបទប្បញ្ញត្តិទូទៅនៃនីតិវិធីអនុវត្តដោយបង្ខំ សាហ៊ុយសំរាប់ការអនុវត្ត និងការមើលសំនុំរឿងនៃការអនុវត្ត ការអនុវត្តដោយបង្ខំចំពោះអចលនវត្ថុ និងការអនុវត្តដោយបង្ខំចំពោះសិទ្ធិទាមទាដែលគ្មានគោលបំណងឲ្យសងជាសាច់ប្រាក់។
- គន្ថីទី ៧ ស្តីពីការចាត់ចែងរក្សាការពារដែលមានបទប្បញ្ញត្តិទូទៅ ដីកាសម្រេចការពារ និងដីកាសម្រេចរឹបអូសជាបណ្តោះអាសន្ន។
- គន្ថីទី ៨ ពន្យល់ពីអន្តរប្បញ្ញត្តិ។
- គន្ថីទី ៩ ស្តីពីអវសាន្តប្បញ្ញត្តិ។
ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីបែងចែកនីតិវិធីចំនួន ៣ ប្រភេទធំ ៗ គឺ៖ នីតិវិធីនៃការជំនុំជម្រះក្តី នីតិវិធីអនុវត្តដោយបង្ខំ និងនីតិវិធីរក្សាការពារ។ ស្វែងយល់បន្ថែមពីក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី និងក្រមរដ្ឋប្បវេណី តាមរយៈ ”កម្មវិធីផ្សព្វផ្សាយច្បាប់“ នៃក្រសួងយុត្តិធម៌។
នីតិវិធីនៃការជំនុំជម្រះក្តី គឺជាបណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី ឬសកម្មភាពរដ្ឋប្បវេណីដែលមានគោលបំណងកំណត់ភាពមាន ឬគ្មានសិទ្ធិ និងកាតព្វកិច្ច ឬទំនាក់ទំនងផ្លូវច្បាប់ដែលត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅក្នុងច្បាប់ 3។ នីតិវិធីនេះគឺជានីតិវិធីអនុវត្តទូទៅនៅសាលាដំបូងដូចជា សាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញ និងសាលាខេត្ត-ក្រុងផ្សេងទៀត។ នីតិវិធីនេះចាប់ផ្តើមដោយការដាក់ពាក្យបណ្តឹងហើយបញ្ចប់ដោយការវិនិច្ឆ័យចុងក្រោយ។ ជាដំបូង ដើមចោទដាក់ពាក្យបណ្តឹង4 បន្ទាប់មកភាគីទាំងពីរត្រៀមសម្រាប់ការជជែកដេញដោលផ្ទាល់មាត់ ហើយជាបញ្ចន់ ការជជែកដេញដោលផ្ទាល់មាត់ត្រូវបានធ្វើឡើងនៅក្នុងតុលាការមុនពេលកាត់សេចក្តី។ នីតិវិធីអនុវត្តដោយបង្ខំ សំដៅសំរេចឲ្យបាននូវសេចក្តីសម្រេចចិត្តចុងក្រោយស្តីពីសិទ្ធិទាមទាររបស់បុគ្គលឯកជន។5 ចំណេកឯ នីតិវិធីរក្សាការពារ ដែលបានចេងក្នុងមាត្រា ៥៣០ នៃក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីថា “ប្រសិនបើមានការបារម្ភថា ការអនុវត្តដោយបង្ខំនឹងមិនអាចធ្វើបាន ឬនឹងមានការ លំបាកយ៉ាងខ្លាំងក្នុងការអនុវត្តដោយបង្ខំ ដោយសារមានការប្រែប្រួលស្ថានភាពបច្ចុប្បន្ននៃទ្រព្យសម្បត្តិរបស់កូនបំណុលនៃការអនុវត្ត ឬ ប្រសិនបើមានការ បារម្ភថានឹងមានការខូចខាតធ្ងន់ធ្ងរ ឬ គ្រោះថ្នាក់បន្ទាន់ដល់ឋានៈរបស់ភាគីណាមួយដោយសារមានវិវាទអំពីទំនាក់ទំនងនៃសិទ្ធិ បុគ្គលដែលមានបំណងចង់ការពារសិទ្ធិរបស់ខ្លួនអាចទាមទារការចាត់ចែងរក្សាការពារ តាមបញ្ញត្តិនៃគន្ថីនេះ លើកលែងតែក្នុងករណីដែលមានបញ្ញត្តិពិសេស ក្នុងច្បាប់ផ្សេង ។6 ក្នុងនីតិវិធីទាំងអស់ ចៅក្រមត្រូវលើកទឹកចិត្តភាគីទាំងសងខាងឱ្យស្វែងរកការសម្របសម្រួល និងស្វែងរកដំណោះស្រាយជំលោះផ្សេងៗ។7
ភាគីដែលមិនពេញចិត្តនឹងការកាត់ទោសរបស់តុលាការអាចប្តឺងតវ៉ាបាននៅសាលាឧទ្ធរណ៍ ដែលការប្តឹងនេះត្រូវបានគេហៅថាបណ្តឹងទៅតុលាការជាន់ខ្ពស់ (សាលាឧទ្ធរណ៍ និងតុលាការកំពូល) ។ បណ្តឹងនេះចាប់ផ្តើមដោយនីតិវិធីសម្រាប់ការជំនុំជម្រះក្តី និងសេចក្តីសម្រេចលើបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍របស់ភាគីដាក់បណ្តឹង ដើម្បីច្រានចោល ឬផ្លាស់ប្តូរសាលក្រមមុនដែលត្រូវបានផ្តល់ដោយតុលាការថ្នាក់ក្រោម មុនសេចក្តីសម្រេចុងក្រោយ។
ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណីផ្តល់នូវបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍បីប្រភេទ៖
- ការប្តឹងទៅកាន់សាលាឧទ្ធរណ៍ ឬការជំនុំជម្រះលើកទីពីរ។ វាជាការប្តឹងប្រឆាំងនឹងសាលក្រមរបស់តុលាការដំបូង។8 បណ្តឹងឧទ្ធរណ៍អាចត្រូវបានប្តឹងដោយភាគីចាញ់ (លុះត្រាតែភាគីទាំងសងខាងយល់ព្រមមិនដាក់ពាក្យបណ្តឹងឧទ្ធរណ៍ ប៉ុន្តែអាចដាក់ពាក្យបណ្តឹងសាទុក្ខ) ក្នងរយៈពេលមួយខែពីថ្ងៃទីមួយនៃការកាត់ក្តី និងប្រសិនបើចំនួនប្រាក់ដម្កល់មិនលើស ៥.០០០.០០០ រៀ់ល។9
- ការប្តឹងទៅតុលាការជាន់ខ្ពស់ដែលហៅថាបណ្តឹងសាទុក្ខ10 ដែលជាបណ្តឹងធ្វើឡើងប្រឆាំងនឹងសេចក្តីសម្រេចរបស់តុលាការឧទ្ធរណ៍។ វាត្រូវបានគេហៅថាជាការជំនុំជម្រះក្តីចុងក្រោយផងដែរ។ បណ្តឹងសាទុក្ខ ដោះស្រាយរឿងក្តីដោយមើលទៅលើ និងគោរពការអនុវត្តច្បាប់ និងមិនមែនដោះស្រាយក្តីដោយអង្គហេតុនោះទេ។
- ការប្តឹងទៅតុលាការជាន់ខ្ពស់ប្រឆាំងនឹងសេចក្តីសម្រេចរបស់តុលាការ (ធ្វើឡើងដោយគ្មានការយោងទៅនឹងអំណះអំណាងផ្ទាល់មាត់) ត្រូវបានគេហៅថា បណ្តឺងជំទាស់។11
វិវាទពាណិជ្ជកម្ម
តុលាការពាណិជ្ជកម្មនឹងត្រូវបង្កើតឡើង យោងតាមច្បាប់ស្តីពីវិធានពាណិជ្ជកម្ម និងបញ្ជីពាណិជ្ជកម្ម អនុម័តនៅឆ្នាំ ១៩៩៥ ។12 ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី តុលាការទាំងនេះមិនទាន់ត្រូវបានបង្កើតឡើងនៅឡើយទេ។ នៅក្នុងច្បាប់នោះបានចែងផងដែរថា ក្នុងរយៈកាលដែលព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជានៅមិនទាន់មានតុលាការពាណិជ្ជកម្ម នីតិសាមញ្ញនៃព្រះរាជាណាចក្រកម្ពុជាមានសមត្ថកិច្ចលើរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្មទាំងអស់។ ដូច្នេះតុលាការរដ្ឋប្បវេណីនៃសាលាដំបូងជំនុំជម្រះរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្មទាំងអស់។
តុលាការពាណិជ្ជកម្មនៃសាលាដំបូង មានសមត្ថកិច្ចជំនុំជម្រះរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្មទាំងអស់ រួមទាំងរឿងក្តីក្ស័យធនក្នុងរឿងពាណិជ្ជកម្ម ដោយអនុវត្តន៍តាមបទប្បញ្ញត្តិស្តីពីនីតិវិធីពាណិជ្ជកម្ម។13 សាលាដំបូងរាជធានីភ្នំពេញគឺជាតុលាការដែលត្រូវបានប្រើជារឿយៗដោយគូក្តីពាណិជ្ជកម្ម។ ទោះជាយ៉ាងនេះក្តី តុលាការនេះត្រូវបានមើលឃើញដោយអ្នកអនុវត្តន៍ថា ទទួលរងបន្ទុកធ្ងន់ធ្ងរ និងខ្វះខាតជំនាញ និងបទពិសោធន៍វិជ្ជាជីវៈតុលាការនៅក្នុងការជំនុំជម្រះរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្ម។14
ដំណើរការរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្មអនុវត្តន៍តាមបទប្បញ្ញត្តិដូចគ្នាទៅនឹងដំណើរការក្តីរដ្ឋប្បវេណីយ៉ាងដូច្នោះដែរ លើកលែងតែសមាសភាពក្រុមប្រឹក្សាជំនុំជម្រះនៃតុលាការពាណិជ្ជកម្មតែប៉ុណ្ណោះដែលខុសគ្នា ដែលមានចៅក្រមបីរូប និងអមដោយទីប្រឹក្សាពីររូប ជាពាណិជ្ជករ ឬអ្នកដែលមានចំណេះដឹងផ្នែកច្បាប់ពាណិជ្ជកម្មក្នុងរឿងក្តីពាណិជ្ជកម្ម ដែលកម្មវត្ថុនៃបណ្តឹងមានតម្លៃចាប់ពី ១.០០០.០០០.០០០ (មួយពាន់លាន) រៀល ឡើងទៅ។ ប្រសិនបើកម្មវត្ថុនៃបណ្តឹងមានតម្លៃចាប់ពី ១០០.០០០.០០០ (មួយរយលាន) រៀល ដល់ក្រោម១.០០០.០០០.០០០ (មួយពាន់លាន) រៀល ក្រុមប្រឹក្សាជំនុះជម្រះមានចៅក្រមមួយរូប និងអមដោយទីប្រឹក្សាពីររូប។15
ទីប្រឹក្សាពាណិជ្ជកម្មមិនបំពេញមុខងាររបស់ខ្លួនជាអចិន្រ្តៃយ៍នៅក្នុងតុលាការពាណិជ្ជកម្មនៃសាលាដំបូងឡើយ។ ទីប្រឹក្សាពាណិជ្ជកម្មត្រូវចូលមកបំពេញមុខងាររបស់ខ្លួននៅសាលាដំបូងតាមការអញ្ជើញរបស់ប្រធានតុលាការពាណិជ្ជកម្ម។16
នៅក្នុងប្រព័ន្ធតុលាការពាណិជ្ជកម្មបច្ចុប្បន្ន ការចំណាយជាមធ្យមក្នុងការដោះស្រាយវិវាទមានចំនួន ១០៣,៤% នៃតម្លៃនៃបណ្តឹងទាមទារសំណង។17 ហេតុដូច្នេះទើបក្រុមហ៊ុនភាគច្រើនមានជំនឿចិត្តកាន់តែខ្លាំងចំពោះការដោះស្រាយវិវាទក្រៅប្រព័ន្ធតុលាការដូចជាសន្ធានកម្ម និងជាពិសេសគឺមជ្ឈត្តការពាណិជ្ជកម្ម ដែលបង្កើតឡើងដោយច្បាប់ស្តីពីមជ្ឈត្តការពាណិជ្ជកម្មឆ្នាំ ២០០៦ និងការដាក់ឱ្យដំណើរការមជ្ឈមណ្ឌលជាតិនៃមជ្ឈត្តការផ្នែកពាណិជ្ជកម្ម (NCAC) ដែលបានបង្កើតឡើងក្នុងឆ្នាំ ២០១៣ ។18
ទាក់ទងនឹងវិវាទស៊ីវិល និងពាណិជ្ជកម្ម
- ច្បាប់ និងប្រព័ន្ធតុលាការ
- ជំនួយផ្នែកច្បាប់
- គោលនយោបាយ និងបទប្បញ្ញត្តិស្តីពីជំនួយផ្នែកច្បាប់
- អ្នកផ្តល់ជំនួយផ្នែកច្បាប់
- រចនាសម្ព័ន្ធពាណិជ្ជកម្ម និងការចុះបញ្ជីស្របច្បាប់
- គោលដៅទី១៦ សន្តិភាព យុត្តិធម៌ និងស្ថាប័នរឹងមាំ
ឯកសារយោង
- 1. វណ្ណ ណារី, “កំណែទម្រង់ច្បាប់និងប្រព័ន្ធយុត្តិធម៌នៅកម្ពុជា,” វិទ្យាស្ថានសភាកម្ពុជា, ខែកុម្ភះ ឆ្នាំ ២០១៦, បានចូលអានខែសីហាឆ្នាំ ២០១៩។
- 2. “បណ្តឹងរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៣ ខែធ្នូឆ្នាំ ២០១៩, បានចូលអានខែមករាឆ្នាំ ២០២០។
- 3. ប៉េង ហ័រ, ផល្លាក់ គង់, Menzel Jörg “សេចក្តីណែនាំអំពីច្បាប់កម្ពុជា,” Konrad-Adenauer-Stiftung,ឆ្នាំ ២០១២, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 4. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ៧៥
- 5. ប៉េង ហ័រ, ផល្លាក់ គង់, Menzel Jörg “សេចក្តីណែនាំអំពីច្បាប់កម្ពុជា,” Konrad-Adenauer-Stiftung, ឆ្នាំ ២០១២, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 6. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ៥៣០។
- 7. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ១០៤។
- 8. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ២៥៩។
- 9. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ២៦០។
- 10. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ២៨៣។
- 11. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ក្រមនីតិវិធីរដ្ឋប្បវេណី,” ថ្ងៃទី ២៦ ខែឧសភា ឆ្នាំ ២០០៦, មាត្រា ៣០។
- 12. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ច្បាប់ស្តីពីវិធានពាណិជ្ជកម្ម និងបញ្ជីពាណិជ្ជកម្ម,” ឆ្នាំ ១៩៩៥ , មាត្រា ៥៥, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 13. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំអង្គការតុលាការ,” ឆ្នាំ ២០១៤ , មាត្រា ២២ ដល់ ២៤, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 14. DFDL, “សៀវភៅណែនាំអំពីច្បាប់ពន្ធដារ និងវិនិយោគនៅកម្ពុជាឆ្នាំ ២០២០”, ឆ្នាំ ២០២០, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 15. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំអង្គការតុលាការ,” ឆ្នាំ ២០១៤ , មាត្រា ២៣, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។
- 16. ដូចឯកសារយោងខាងដើម។
- 17. រាជរដ្ឋាភិបាលកម្ពុជា, “ច្បាប់ស្តីពីការរៀបចំអង្គការតុលាការ,” ឆ្នាំ ២០១៤ , មាត្រា ២៣។
- 18. Robin Spiess, “ស្ថាប័នអាជ្ញាកណ្តាលពាណិជ្ជកម្មដោះស្រាយករណីចំនួនពីរដំបូង”,The Phnom Penh Post, ថ្ងៃទី29 ខែសីហា ឆ្នាំ២០១៧, បានចូលអានខែសីហា ឆ្នាំ ២០១៩។